Zanim rozpocznę  temat edukacji Romów, napiszę o ważnym zapisie dotyczącym edukacji mniejszości.
Polska,  zapewnia możliwość edukacji, która pozwala na podtrzymanie tożsamości kulturowej u dzieci pochodzących z mniejszości narodowych i etnicznych. Regulują to między innymi:

• Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, art. 35): „zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”, w tym „prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”
• Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. nr 173, poz. 1808), która stanowi w art. 13 ust. 1, że szkoły publiczne umożliwiają „podtrzymywanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury

Romowie mieszkają w różnych zakątkach świata i choć żyją w różnych krajach, maja swój język, przyświecają im własne wartości, które skądinąd są zbieżne z wartościami każdego człowieka. Dekalog obowiązuje ten sam, jednak w przypadku edukacji  niektóre wartości tak jak np. nauka szkolna jest na niższej pozycji niż nauka własnej kultury i obyczajów.

Edukacja dla Romów do nie dawna miała inne, bardziej szerokie znaczenie. To przede wszystkim zdobywanie wiedzy ogólnej , życiowej , tej którą wykorzystamy w życiu codziennym. Nie konieczna musi być systematyczna czy  cykliczna . To co wydaje się normalnością w innych społecznościach u Romów już nie koniecznie. Szkoła  była dodatkiem, często narzuconym przez lokalne władze. W latach 60 tych ubiegłego wieku Romowie zostali przymusowo osiedleni a dzieci miały obowiązek chodzenia do szkoły. Wyjątkiem wśród Romów było ukończenie  szkoły średniej i jeszcze rzadziej studiowanie. Taki stan rzeczy utrzymywał się  do końca lat 90 tych XX wieku. Sytuacja diametralnie  się zmieniała pod wpływem przemian ustrojowych.

Zmiany były widoczne również wśród młodych Romów , rodziców.  Coraz częściej mówiono o stałym zatrudnieniu , własnej działalność gospodarczej. Stabilizowanie życia rodziny wpływało pozytywnie na kształcenie dzieci i świadomy wybór dalszej edukacji.

Zanim jednak przystąpiono do zmian , edukacja była kojarzona głównie z trudnościami dzieci romskich w szkole. Brak wiary w siebie, brak zrozumienia ze strony nauczycieli i rówieśników. Poza tym proces kształcenia jest procesem długim co dla Romów nie jest motywujące , z uwagi na długie wyczekiwane efekty i korzyści. Wśród starszego pokolenia edukacja dzieci romskich była dobra tylko  w pierwszych latach nauki, później stawała się niebezpieczeństwem , zagrożeniem dla obyczajów i kultury Romów. Obawiano się zatracenia własnej tożsamości. Istotnie w wielu przypadkach Romowie przekraczający próg szkoły średniej a potem uczelni nie potrafili a może nie chcieli kultywować swojej odrębności co było tylko dowodem dla Romów , że kształcenie się to zatracanie własnej tożsamości.

Kolejnym bardzo ważnym problemem w nauce jest duża absencja uczniów romskich. Pocieszające jest to , że obecnie sytuacja ulega poprawie. Przyczynami nieobecności na zajęciach są częste choroby dzieci, obowiązki rodzinne np. opieka nad młodszym rodzeństwem oraz wyjazdy związane z poszukiwaniem pracy przez rodziców np. handel obwoźny poza miejscem zamieszkania lub innymi okolicznościami, często związanymi z życiem rodzinnym. Potwierdza to wcześniej opisaną rozbieżność w zakresie wartości. Dla nauczycieli najważniejszym celem jest edukacja, a dla Romów najważniejsze są obowiązki rodzinne: uczestniczenie w uroczystościach rodzinnych, wyjazd do chorego krewnego, co może się wiązać z długimi , kilkudniowymi wyjazdami i nieobecnościami w szkole.

Do istotnych trudności w kształceniu , należy też dopisać  edukację młodych dziewcząt. Do tej pory są  obawy przed wczesnym zamążpójściem. Istnieje bowiem dotychczas obyczaj porywania młodych dziewcząt. Co prawda jest to obecnie umowna nazwa ( przynajmniej w większości) , ponieważ młode dziewczęta często nieświadome konsekwencji, umawiają się z młodzieńcami na wspólną ucieczkę, co pieczętuje ich związek wobec obyczajów i tradycji romskiej. Rodzice chcąc uniknąć takiej sytuacji, decydują się na przerywanie nauki córki.
Przełomem w edukacji Romów stały się  programy pomocowe dla Romów.

Dzięki dynamicznej pracy organizacji romskich działających w kraju oraz pracy Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych w MSWiA wypracowano działania , które pomogły w podniesieniu wartości edukacji wśród Romów. Mowa nie tylko o dzieciach ale również o osobach dorosłych, które dzięki funduszom europejskim mogły nabywać i podnosić swoje kompetencje zawodowe.

fot.archiwum Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce

W latach 2001- 2003 w Małopolsce realizowano pilotażowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, w którym w uproszczeniu mówiąc, testowano między innymi proces polepszania edukacji dzieci romskich.
W latach 2004-2013 Program funkcjonował już na terenie całego kraju a jego najważniejszym elementem była edukacja. Utworzono kadrę asystentów edukacji romskiej oraz nauczycieli wspomagających, powstały świetlice integracyjne.

Do zadań nauczyciela wspomagającego należało prowadzenie zajęć wyrównawczych oraz pomoc w odrabianiu lekcji i stały kontakt z rodziną. W tych zadaniach pomagał i wspierał nauczyciela asystent edukacji romskiej.

W latach 2014-2020 Program istniał pod nazwą Program integracji społeczności romskiej w Polsce, a działania edukacyjne względem Romów były nadal kontynuowane.
Od roku 2021 Program jest kontynuowany po nazwą Program Integracji Społecznej i Obywatelskiej Romów w Polsce.

W szczególny sposób podchodzi się do zajęć pozaszkolnych, świetlicowych, w czasie których prócz udzielanej pomocy w nauce, zapewnia się uczniom romskim dodatkowe zajęcia rozwijające ich zainteresowania, organizuje  czas wolny. Istotnym elementem zajęć z uczniami jest rozbudzanie ich świadomości historycznej i obywatelskiej. Na zajęciach, wszelkich spotkaniach z młodzieżą porusza się tematy historii należące do mniejszości romskiej. Młode pokolenie ma niewielką wiedzę na temat własnej historii chociażby z okresu II wojny światowej dlatego od początku działań organizacji romskich i instytucji zajmującej się tematyką historyczną, prowadzone są zajęcia edukacyjne przybliżające historię Romów w różnych okresach związanych z historią Polski.

Fot.archiwum Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce.
Młodzież romska składająca kwiaty w czasie uroczystości w Dniu zagłady Romów 2 sierpnia 2016r.
pod „Kuźnią romską” w getcie łódzkim

Fot.archiwum Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce.
Młodzież romska uczestnicząca w uroczystościach w Dniu zagłady Romów 2 sierpnia 2016r. pod
„Kuźnią romską” w getcie łódzkim

Od początku istnienia Programu pojawiły się również
programy pomocowe tak zwane systemowe.

Pierwszym z nich to program stypendialny dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, obecnie ponadpodstawowych i studentów romskich . W tym miejscu skupie się na studentach romskich i udzielanej im pomocy. Programy są realizowany przez Związek Romów Polskich w Szczecinku. Z opublikowanych informacji przez organizację, w latach 2005- 2020 stypendia otrzymało około 900 studentów. W roku 2005, aplikowało o stypendium 47 osób, w latach 2006-2007 ponad 50 studentów a w latach 2008-2010 zgłosiło się ponad 80 studentów. W późniejszych latach ilość osób wnioskujących zmalała. Powodem tego mogło być zaostrzenie formalności oraz kryteriów, które muszą spełniać studenci. Z roku na rok zauważalny jest wzrost studentów romskich na uczelniach w całym kraju.

Kolejnym jakże ważnym programem stypendialnym jest Ogólnopolski konkurs stypendialny dla uzdolnionych uczniów romskich , realizowany przez Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce. Z udostępnionych danych organizacji wiemy , że w latach 2005-2020 aplikowało ponad 600 uczniów. Stypendia otrzymało ponad 300 uczniów romskich w różnych kategoriach: śpiew, muzyka instrumentalna, taniec, sztuki plastyczne, nauki humanistyczne, nauki ścisłe, sport.  Coroczny konkurs wspiera utalentowane dzieci od 10 do 18 roku życia a ich rozwój jest widoczny. Chętnych zapraszam na stronę internetową romacenter.vizz.pl, gdzie można zapoznać się z dokonaniami  absolwentów konkursu.

Według opinii niektórych osób korzystających lub obserwujących realizację Programów na rzecz społeczności romskiej, Programy zawiodły oczekiwania, jednak pomimo wytykanych wad należy przyznać słuszność podejmowania tych działań bo są to pierwsze takie działania na rzecz Romów od czasów ich przymusowego osiedlenia. Nawet patrząc wstecz nie doszukamy się podobnego wsparcia rządowego nawet przed II wojną światowej i po jej zakończeniu. Możemy zadawać sobie pytania dlaczego właśnie teraz lub dlaczego dopiero teraz zdecydowano się zająć sprawami Romów, które były pomijane przez dziesiątki lat? Jesteśmy spóźnieni z edukacją i wieloma innymi sprawami dlatego nie należy się dziwić , że proces edukacji Romów nadal trwa. Jestem przekonana, że nie ma możliwości zawrócenia tego procesu, czego też sami już nie chcemy.